Ψευδαισθήσεις – Oliver Sacks
Ο παγκοσμίου φήμης νευρολόγος και συγγραφέας, Oliver Sacks, μας ξανασυστήνει τον άνθρωπο μέσα από μία πλευρά του που τείνει να ιατρικοποιείται, και δεν είναι άλλη από αυτή των ψευδαισθήσεων. Ο Sacks, με ένα συγγραφικό ταλέντο που δεν είναι άγνωστο στην Ελλάδα, είναι ο επιστήμονας που, όταν χρησιμοποιεί τα εργαλεία της ιατρικής για να κατανοήσει και να θεραπεύσει το ανθρώπινο σώμα, δεν ξεχνά τον άνθρωπο, το υποκείμενο πίσω από το σώμα που νοσεί.
Η ανθρωποκεντρική του οπτική, γεμάτη ευαισθησία, κατανόηση και ενσυναίσθηση αποτυπώνεται στη γραφή του. Ο άνθρωπος βρίσκεται πάντα εκεί, στο επίκεντρο, δεν είναι ένας αριθμός ούτε πρόκειται για κάποια άγνωστη ιατρική περίπτωση. Έτσι, δεν μοιάζει καθόλου τυχαία και η προτίμηση του έργου του από το ελληνόφωνο αναγνωστικό κοινό, που αγκαλιάζει με θέρμη κάθε έργο του που μεταφράζεται στα ελληνικά.
Στο παρόν έργο, και τελευταίο πριν το θάνατό του το 2015, σταχυολογεί προσεκτικά περιπτώσεις νευρολογικών – κυρίως – παθήσεων, οι οποίες επιφέρουν ψευδαισθήσεις.
Τί είναι οι ψευδαισθήσεις; Είναι οι αισθήσεις που προκύπτουν χωρίς να υπάρχει ανάλογο ερέθισμα στην εξωτερική πραγματικότητα.
Με άξονα αυτό το φάσμα αντίληψης, ο συγγραφέας εξερευνά έναν κόσμο χρωμάτων, φωτός, έκστασης, φωνών, οραμάτων και συναισθημάτων. Σε ένα έργο που αγγίζει σε πολλά σημεία τα όρια της αυτοβιογραφίας, ο Oliver Sacks δε διστάζει να αφηγηθεί περιστατικά από τη δική του εμπειρία με ψευδαισθήσεις, θέτοντας τον εαυτό του ταυτόχρονα ως υποκείμενο αλλά και ως αντικείμενο έρευνας. Δεν διαχωρίζει τη θέση του ιεραρχικά από αυτή των ασθενών του και άλλων ιατρικών περιπτώσεων που έχει μελετήσει, καθιστώντας την οπτική του επιστημονική αλλά κυρίως ανθρώπινη.
Ο ίδιος, ονομάζει το έργο του «ως ένα είδος φυσικής ιστορίας ή και ανθολογίας των ψευδαισθήσεων», το οποίο ανιστορείται σε ένα ιατρικό, θρησκευτικό και ενίοτε ανθρωπολογικό φάσμα. Παρουσιάζει τον τρόπο που οι ψευδαισθήσεις γίνονται όχι απλά βίωμα των ανθρώπων αλλά καταλήγουν να (επι)καθορίζουν το πολιτισμικό τους πλαίσιο και, σε περιπτώσεις όπως αυτή της Ιωάννας της Λωραίνης, ακόμη και την ίδια την ιστορία.
Το εικονιζόμενο βιβλίο είναι ένας πραγματικός θησαυρός, ο Σακς γράφει απλά, αλλά όχι απλοϊκά, και κατανοητά, χωρίς να εκλαϊκεύει. Μέσα στην πληθώρα των ιατρικών αναφορών και των παραδειγμάτων που φέρνει, δεν θα μπορούσαν παρά να δημιουργήσουν ιδιαίτερη εντύπωση οι αναφορές σε σημαντικά πρόσωπα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο Σακς, μελετώντας περιπτώσεις και βιογραφίες σημαντικών προσώπων που δεν βρίσκονται πια εν ζωή, διανθίζει με τις περιπτώσεις τους το συγγραφικό του εγχείρημα, το οποίο αμέσως αποκτάει περισσότερο ενδιαφέρον.
Διαβάζουμε για την εμπειρία των Ντε Κουίνσι, Κόλριτζ, Μπωτλέρ, Πόε και του Άλντους Χάξλεϋ με το όπιο και το χασίς. Ο κόσμος, σύμφωνα με τον τελευταίο, γίνεται φωτεινότερος, αποκτά νόημα, όμως η ακραία αυτή κατάσταση της συνείδησης αποτελεί μία αποκάλυψη για τα όρια της τρέλας και της ιδιοφυίας. Ο Φρόυντ, όταν, για δύο φορές, βρέθηκε η ζωή του σε κίνδυνο άκουσε φωνές οι οποίες του έδιναν δύναμη να συνεχίσει. Ο Λούις Κάρολ εμπνεύστηκε την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων από τις έντονες ημικρανίες που είχε, οι οποίες διαστρέβλωναν τον κόσμο γύρω του.
Ο Ντοστογιέφσκι έπασχε από επιληψία και οι κρίσεις του είχαν έναν εκστατικό χαρακτήρα, τον οποίο ο ίδιος απέδιδε σε επαφή με το Θεό. Ήταν τόσο έντονες και καταλυτικής σημασίας οι ψευδαισθήσεις που βίωνε εξ’ αιτίας των επιληπτικών κρίσεων, που του έδωσαν μία εκπληκτική δημιουργική πνοή. Τα έργα του, που διαβάζουμε μέχρι σήμερα και κινούνται στο μεταίχμιο ρεαλισμού και μυστικισμού, είναι αποτέλεσμα του βιώματος των ψευδαισθήσεων. Αντίστοιχες εκστατικές επιληπτικές κρίσεις, θρησκευτικού τύπου, είχε και η Ιωάννα της Λωραίνης, για την οποία αποτελούσαν πολύ έντονα και ζωντανά οράματα. Η ίδια, όπως γνρίζουμε από τη μετέπειτα ιστορία, έφτασε σε σημείο να ηγηθεί τα γαλλικά στρατεύματα στον Εκατονταετή πόλεμο υπακούοντας την φωνή των οραμάτων της που την απέδιδε σε Άγγελο.
Στο βιβλίο διαβάζουμε μια εξανθρωπισμένη οπτική των ψευδαισθήσεων. Ο Σακς, μας βοηθά να δούμε τις πλευρές αυτών των κομματιών της συνείδησης που μπορούν να συνδεθούν με τη δημιουργικότητα, την επαφή με την εσωτερική φωνή (που άλλοι ονομάζουν ως «ένστικτο της επιβίωσης»), την διάσωση από καταστάσεις που θέτουν την ανθρώπινη ζωή σε κίνδυνο, τη συμπλήρωση των αισθήσεων που έχουν χαθεί εξ’ αιτίας κάποιας βλάβης (τύφλωσης, απώλειας όσφρησης, άνοιας) και πολλών άλλων παραδειγμάτων που δεν σχετίζονται κατ’ ανάγκην με το παθολογικό. Τέλος, ως έμπειρος νευρολόγος αλλά κυρίως ως άνθρωπος με ενδιαφέρον και περιέργεια για την ίδια τη ζωή, διερευνά και μεταδίδει τη γνώση του σε κάθε του βιβλίο για διαταραχές και βλάβες μέσα από ένα ανθρώπινο πρίσμα, εξηγώντας το τί σημαίνει για τη ζωή του ασθενή, τους τρόπους που μεταβάλλεται η εμπειρία του και τη συνδρομή της ιατρικής σε αυτό. Μη διστάσετε να το διαβάσετε!
Αλεξίου Πηνελόπη