Η Ελένα ξέρει. Ή μήπως όχι;
Η Ελένα είναι μία γυναίκα 64 ετών. Έχει Πάρκινσον. Η Ελένα, έχασε πρόσφατα την κόρη της Ρίτα, η οποία βρέθηκε νεκρή. Ο θάνατος της Ρίτας θεωρήθηκε αυτοκτονία. Η υπόθεση μπήκε στο αρχείο.
Η Ελένα ξέρει. Η κόρη της δεν αυτοκτόνησε. Η Ρίτα, δεν θα μπορούσε. Η Ρίτα δολοφονήθηκε. Κάποιος της αφαίρεσε βίαια τη ζωή.
Η Ελένα ξέρει. Ή μήπως όχι;
Στο βιβλίο αυτό, η συγγραφέας κατασκευάζει μία ιστορία για την αναπηρία. Η πλοκή θυμίζει αρκετά ένα νουάρ μυθιστόρημα και η γραφή, ρεαλιστική και συνάμα ωμή, ενισχύει το ζοφερό κλίμα που δημιουργείται. Έτσι, η αγωνία κορυφώνει διαρκώς καθώς η αναζήτηση του/της δολοφόνου εντείνεται.
Η καθημερινότητα της Ελένα είναι αρκετά δύσκολη. Πασχίζει να λάβει τον έλεγχο του σώματός της, μέσω της λεβοντόπας. Παίρνει το φάρμακό της και περιμένει υπομονετικά τη δράση της ντοπαμίνης, ώστε να καταφέρει να σηκωθεί. Να καταφέρει να περπατήσει.
Λογοτεχνία και Αναπηρία
Η Ελένα, μέσα από το θάνατο της κόρης της, κάνει την υπερπροσπάθεια να διεκδικήσει ξανά το σώμα της. Ένα σώμα που, όπως η πρωταγωνίστρια μας μεταφέρει, έχει αχρηστευτεί από την παλιοαρρώστια. Ο στυγνός ρεαλισμός της γραφής μεταφέρει ακριβώς αυτό τον αγώνα απομύζησης κάθε ίχνους δύναμης που έχει απομείνει στην πρωταγωνίστρια, η οποία μέσα στο πένθος αναζητά απαντήσεις.
Η Πινιέιρο, γράφοντας αυτή την ιστορία, γνωρίζει ακριβώς πώς να μιλήσει για την αναπηρία. Χωρίς φλυαρίες και ρομαντισμούς για μία «ευγενή μα αβοήθητη ανάπηρη», ξέρει πως να χρησιμοποιήσει τις λέξεις ώστε να δείξει την πραγματικότητα μίας νευροεκφυλιστικής πάθησης. Εισάγει με εκπληκτική δεξιοτεχνία το ζήτημα της αναπηρίας στη λογοτεχνία, καθιστώντας το έργο αυτό ένα εξαιρετικά σημαντικό ανάγνωσμα του καιρού μας.
Περί Μητρότητας
Μεταξύ άλλων, το βιβλίο καταπιάνεται επίσης με το ζήτημα της μητρότητας. Ο φακός της συγγραφέως εστιάζει στη δυσλειτουργική σχέση μητέρας και κόρης. Η σχέση αυτή απεικονίζεται μέσα από το πρίσμα του ανταγωνισμού, που αφαιρεί την υπόνοια για οποιοδήποτε στοργικό υπόβαθρο.
Η πρωταγωνίστρια και η κόρη της βρίσκονται διαρκώς σε τριβή. Η μητέρα επικρίνει, η κόρη αντιδρά. Η τοξική ατμόσφαιρα που μεταφέρεται στην αναγνώστρια/στον αναγνώστη είναι έντονη. Σύντομα γίνεται αντιληπτό πως δηλητηριάζει από κοινού τις δύο γυναίκες.
Ταυτότητα και Σώμα
Ένα από τα στοιχεία που πραγματεύεται με μεγάλη ευαισθησία και ενσυναίσθηση η ιστορία του βιβλίου είναι το ζήτημα της ταυτότητας. Στο μυθιστόρημα παρακολουθούμε την Ελένα να διερωτάται για το ποια είναι και ποια γίνεται. Η αναπηρία αλλάζει ριζικά όχι μόνο τη βιολογική συνθήκη υπό την οποία ζει το άτομο αλλά και την αντίληψη του σώματος και του εαυτού.
Η Ελένα διερωτάται για το ποια καταλήγει να είναι όταν δεν μπορεί πια να φορέσει το μανίκι της μπλούζας της. Όταν δυσκολεύεται να μαζέψει τα σάλια της και πασχίζει να σηκωθεί όρθια. Άραγε ποια ήταν τότε που τα έκανε όλα αυτά και ποια είναι τώρα που δεν μπορεί;
Η ταυτότητα του ατόμου μεταβάλλεται διαρκώς από τις εμπειρίες του και τα βιώματά του. Πολλώ δε μάλλον, όταν σε αυτά τα βιώματα προστίθεται η αναπηρία. Διότι η αναπηρία δεν αφορά την εκτροπή από το «φυσιολογικό»/«κανονικό» ούτε από την υγεία. Είναι μία βιολογική συνθήκη που προκύπτει από την έκπτωση της λειτουργικότητας του ατόμου σε διαφόρους τομείς της καθημερινότητάς του.
Ωστόσο, αυτό που κάνει την αναπηρία μία κακή εμπειρία για τα άτομα που τη βιώνουν και συχνά για τους φροντιστές και το οικογενειακό τους περιβάλλον, δεν είναι τόσο η φύση της ασθένειας όσο ο αντίκτυπος που έχει κοινωνικά η αναπηρία. Αν τα άτομα που χαρακτηρίζονται ως ανάπηρα μπορούσαν να συνεχίσουν να υπάρχουν στον κόσμο αυτό όπως τα μη ανάπηρα άτομα, δεν θα υπήρχε η ανάγκη της κατηγοριοποίησής τους με κριτήριο τη λειτουργικότητα. Αν η αξία της ζωής των ανάπηρων ατόμων δεν προσδιοριζόταν με βάση την παραγωγική τους ικανότητα, δεν θα υπήρχε η ανάγκη να γίνεται η διάκριση ανάμεσα σε υγεία και αναπηρία. Αν.
Στα μεγάλα κατηγορώ που καταθέτει η Πινιέιρο στο έργο της συμπεριλαμβάνεται αυτό του ηθικού και κοινωνικού βάρους της αναπηρίας. Η κοινωνία είναι δομικά φτιαγμένη ώστε να αποκλείει τις ανάπηρες και τους ανάπηρους.
Μέχρι και σήμερα, γίνεται δημόσια λόγος για προσβασιμότητα όταν δεν υπάρχει ακόμη το βασικότερο: η ορατότητα. Πάνω σε αυτή την ανάγκη έρχεται το βιβλίο Η Ελένα ξέρει να διεκδικήσει την ακουστότητα και την ορατότητα ανάπηρων ατόμων που έχουν ορατή και μη αναπηρία. Εκεί ακριβώς συνίσταται τόσο η πρωτοτυπία όσο και η αναγκαιότητα ενός τέτοιου μεγαλειώδους έργου.
Δεν είναι τυχαίο μάλιστα, που παράλληλα με το ζήτημα της αναπηρίας εμπλέκει περίτεχνα ζητήματα που αφορούν τη γυναικεία εμπειρία. Ο φεμινισμός της Πινιέιρο διακρίνεται στα μικρά, αιχμηρά αποσπάσματα που διαβάζουμε στο βιβλίο:
Όταν ένας παπάς λέει σε μία γυναίκα πως να νιώσει για το σώμα της με αναπηρία.
Όταν ένας γιατρός δίνει φυλλάδια με συμβουλές για «χαλάρωση με τη μέθοδο της διαφραγματικής αναπνοής» σε μία απελπισμένη φροντίστρια ανάπηρου ατόμου.
Όταν το βάρος της αναπηρίας πέφτει – σχεδόν αυτονόητα – στις πλάτες μιας γυναίκας.
«Και ο κόσμος προχωράει, σπρώχνει ο ένας τον άλλο, και κανείς δεν παραξενεύεται όταν τον αγγίζει ή τον σπρώχνει ένας άγνωστος, κάποιος με τον οποίο μοιράζεται απλώς την ίδια ευθεία ανθρώπινη γραμμή.»
Μέσα από το έργο της, η συγγραφέας ασκεί δεξιοτεχνικά κριτική απέναντι στις ευθύνες της κοινωνίας ως προς τους πολίτες. Στηλιτεύει το αδιέξοδο και το παράλογο της γραφειοκρατίας, καθώς και το υποκριτικό του κράτους πρόνοιας. Μία πρόνοια που δεν προνοεί για τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες αλλά, μάλλον, υπάρχει για τους τύπους.
Η κριτική της Πινιέιρο είναι τόσο εύστοχη και τόσο δηκτική! Κατηγορεί άμεσα τη δυτική κοινωνία για το απρόσωπο καπιταλιστικό και πατριαρχικό της πρόσωπο. Η στάση αυτή καταστρέφει και αφανίζει (γυναικείες κατά βάση) ζωές και ωθεί σε όλο και μεγαλύτερες κοινωνικές ανισότητες. Ξεμπροστιάζει μία κοινωνία φτιαγμένη στο πρότυπο του ικανοτισμού, που αποκλείει όσα σώματα θεωρούνται μη κανονικά και μη παραγωγικά.
Από την Αργεντινή ως την Ελλάδα, το ανάγνωσμα είναι ανατριχιαστικά επίκαιρο και συγκλονιστικό. Αποτελεί τεράστια επιτυχία, για την ελληνική εκδοτική παραγωγή, η μετάφραση και έκδοση του συγκεκριμένου τίτλου στα ελληνικά. Είναι, αναμφίβολα, το καλύτερο βιβλίο που διάβασα προσωπικά φέτος και από τα καλύτερα που έχω διαβάσει στη ζωή μου! Ενδείκνυται εξίσου για μοναχικές αλλά και συλλογικές αναγνώσεις (σε λέσχες ανάγνωσης)!
Αλεξίου Πηνελόπη
Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Carnivora
https://www.carnivora.gr/elena-sabe